Hugvekja

Eftir Einar Má Jónsson

Úr Tímariti Máls og menningar 3. hefti 2016

Kannske muna einhverjir eftir andrúmsloftinu fyrstu mánuðina eftir Hrunið. Þá fannst mönnum blasa við augum að frjálshyggjan hefði beðið endanlegt skipbrot og Hayek reynst falsspámaður, dómi sögunnar yrði ekki áfrýjað. Um leið fóru menn að muna eftir Keynes sem hafði verið ónefnanlegur áratugum saman, hann hafði orðið fyrir því sem Rómverjar kölluðu damnatio memoriae, og kenningar hans komust aftur á dagskrá. Frjálshyggjumenn voru hins vegar horfnir af sjónarsviðinu, ef einhver þeirra reyndi að þráast við og útskýra það sem gerst hafði eftir sínum eigin kokkabókum hljómaði það hjárænulega, því töluðu þeir fyrir daufum eyrum.

En þeir voru þó engan veginn búnir að gefast upp, þeir höfðu aðeins skriðið niður í jarðholur og hella, og þar kúrðu þeir í myrkrinu um hríð og reyndu að fá menn til að gleyma sér. Einstaka menn tóku að vísu til við að endurskrifa söguna, en þeir voru færri sem ljáðu því eyru, kannske ekki nema eitthvað um þrettán prósent. En svo leið tíminn, endurminningarnar um Hrunið tóku að dofna, viðreisnin fór að nokkru leyti í handaskolum, og þá gerðist það að frjálshyggjumenn byrjuðu að skríða aftur út úr holunum; þeir höfðu ekkert lært og engu gleymt, og hvíldin í myrkrinu hafði gert þá enn illvígari. Nú flögguðu þeir ekki aðeins skrattanum Hayek heldur og líka ömmu skrattans, frú Ayn Rand. Keynes var enn nefndur en nafn hans var skammaryrði, slett á menn til að drótta því að þeim að þeir væru ekki annað en álfar út úr hól. Áður en nokkur vissi af voru frjálshyggjumenn aftur búnir að hrifsa til sín stjórnvölinn um víða veröld og teknir til við einkavæðingar, afreglanir og þær sjálftökur sem slíkum íþróttum fylgja. Ekkert virtist lengur geta orðið þeim fjötur um fót, þeir gengu rammefldir til verka svo bergmálaði á Tortola.

Því er mönnum nú hollast að vera við öllu búnir, láta sér ekki koma í opna skjöldu það sem yfir kann að dynja, þótt litlar líkur séu á því að nokkur fái nokkuð við því gert, og kannske er sumum stóísk hugarhægð í því að vita fyrirfram í hvers konar sósu þeir verði étnir, eins og Frakkar segja. Nauðsynlegt er að skoða framtíðina í ljósi fortíðarinnar, og leggja eyru við spásögnum ófreskra manna. Svo mælir Jón Krukkur:

Ég sé iðandi hillingar við sjóndeilarhring sem nálgast ört. Skyndilega munu menn vakna upp við að búið er að einkavæða Jörðina og allt sem á henni e og henni fylgir, ekki síst útsýnið á fögrum stöðum; Vatnið bæði heitt og kalt, og um leið hafið allt, svo og ár, vötn og læki; og loks Eldinn, sem sé orkuna. En þá rennur upp fyrir athafnamönnum, að þarna eru einungis þrjár höfuðskepnur komnar í gagnið, en höfuðskepnurnar eru fjórar eins og allir vita; það vantar sem sé sjálft Loftið svo allt sé fullkomnað.

Og ekkert má verða útundan, því ef sameignarsinnum tekst að halda í eitthvað, hversu lítið sem það er, munu þeir óhjákvæmilega færa sig upp á skaftið og sölsa undir sig meira og meira, það er hin vísa leið til ánauðar. Postularnir verða strax gerðir út af örkinni, því þetta mikla skref þarfnast nokkurs undirbúnings, nauðsynlegt er að sannfæra þá sem hafa kannske ekki mikla og frumlega hugsun sjálfir en ná eyrum almennings, svo sem blaðamenn, útvarpsmenn, sjónvarpsmenn, rithöfunda, skopteiknara og aðra af því tagi, þá sem Hayek kallaði „fornsala hugmyndanna“.

Í kjölfar þess fara hér og þar að birtast greinar sem nefnast „Það er ekkert til sem heitir ókeypis andrúmsloft“, „Lífshættuleg mengun: eina lausnin einkavæðing“, „Miljarðar tapast fyrir hvern mánuð sem dregst að einkavæða andrúmsloftið“, „Ætla menn að bjóða heim mengunarslysi?“, „Ekkert hreint loft án ábyrgs eiganda“, „Einkavætt loft er alltaf blátt“, og margt, margt annað af því tagi. Einstaka menn fara að mótmæla, en þeir eru strax kveðnir niður, enda taka fáir lengur mark á illa dulbúnum dalakofa-marxistum. Um leið og búið er að koma því inn hjá almenningi að einkavæðing loftsins sé nú orðin óhjákvæmileg, verður hafist handa.

Þar sem samkeppni er nauðsynleg á öllum sviðum, annars verða aldrei neinar framfarir, eru nú stofnuð tvö fyrirtæki, „Loftur“ og „Kári“, og lögð drög að því að afhenda þeim andrúmsloftið yfir Íslandi og hafinu innan landhelgi og öll þess gögn og gæði til fullrar eignar, og skyldi það gilda í níutíu og níu ár. Það fylgir og einkavæðingunni að gegn því að fá afnotagjöldin skuli fyrirtækin sjá til þess að loftið sé hreint. En nú kemur skyndilega óvænt babb í bátinn, Icelandair setur fram kröfur og heldur því fram að samkvæmt hlutarins eðli eigi það þegar allt andrúmsloftið, og því sé verið að ganga gegn rétti þess. Það verður mikil togstreita og hnútur fljúga á víxl, en málið er leyst bak við tjöldin með því að Icelandair fær hlutabréf í báðum fyrirtækjunum. Virði þeirra er ekki gefið upp, enda eignarhald fyrirtækjanna óljóst, einungis er vitað að á bak við þau eru fjársterkir aðilar í útlöndum sem eiga þau gegnum fyrirtæki á Jómfrúreyjum og í Panama.

Eftir þessar sættir verður farið að leysa hin hagnýtu vandamál einkavæðingarinnar. Bæði fyrirtækin fela hreinsun loftsins undirverktaka, alþjóðafyrirtækinu „Cleanair“, sem er eign sjóðs á Krókódílaeyju og hefur sínar aðalskrifstofur í pósthólfi í Buenos Aires, skal það eitt ábyrgt fyrir gæðum loftsins og taka við kvörtunum vegna þeirra. Um hreinsunina munu sjá farandverkamenn frá Bangladess, en þeir eru rétt ókomnir. Síðan er farið að huga að innheimtu, og er lausnin sú að skömmu eftir fæðingu nýs einstaklings skulu foreldrarnir ákveða hvaða boði fyrirtækjanna Lofts og Kára þau ætla að taka – því samkeppninnar vegna eru boðin margvísleg, það eru sértilboð þvers og kruss með alls kyns afsláttum – og síðan er fest gúmmíbelti utanum brjóstkassa hvítvoðungsins með mæli sem sýnir nákvæmlega súrefnisnotkun hans (ekki er nauðsynlegt að lesa á mælinn, hann sendir upplýsingarnar beint). Beltið er sett utan um barnið við hátíðlega athöfn með kökum og súkkulaði, því um leið fær það nafn, öll fjölskyldan kemur saman og fulltrúi fyrirtækisins flytur stutt ávarp og óskar öllum til hamingju. Síðan fara foreldrarnir að greiða afnotagjald af loftinu með reglulegu millibili.

Það er vissulega ekkert til sem heitir ókeypis andrúmsloft, en fyrir suma sem hafa ekki spjarað sig vel í samkeppninni vegur afnotagjaldið þungt í heimilisbókhaldinu. Því fara menn fljótlega að velta fyrir sér alls kyns aðferðum við að spara sína eigin súrefnisnotkun svo og fjölskyldunnar allrar. Mæður kalla hastarlega á börnin: „Veriði ekki með þessi ærsli sýknt og heilagt, krakkar, við höfum ekki efni á allri þessari súrefniseyðslu!“, „Farðu gangandi strákur, þá spararðu súrefnið!“, „Hættiði þessum hoppum, stelpur, finniði ekki hvað þið gleypið mikið loft!“, „Þú ert búinn að hlaupa allt of mikið, nú verðurðu sko að sitja kjur!“ Besta ráðið er að loka börnin inni yfir sjónvarpinu, einkum þegar á dagskrá eru spennumyndir svo þau standi á öndinni. Verra er þó ef börn fara að spara súrefni með því að leggjast í bóklestur, því bókvitið er trafali á samkeppninni, eins og aragrúi dæma hefur löngum sýnt. Menn reyna að láta unglingana sofa sem lengst frameftir. Efnalitlir menn hætta öllu trimmi og fara að stunda fjárhættuspil í staðinn. Sérhæfð tímarit birta greinar um það hvernig spara megi súrefnisnotkun í hvílubrögðum og um það eru gefnar út fræðilegar bækur, en ekki eru allir á einu máli, skemmtun og sparnaður togast á. Svo eru menn, og einkum konur, vöruð við lymskulegum brellum þeirra sem haga sínum bólförum þannig að súrefniseyðslan lendi sem mest á mótaðilanum: „Stúlkur, forðist tælensku skopparakringluna!“ En fututor oeconomicus leynir á mörgum ráðum, og er gjarnan einum leik á undan viðvörununum. Það ganga jafnvel sögur um hrekklausar stúlkur sem hafa orðið gjaldþrota með þessu móti.

Þessu nýja frelsi atvinnuveganna fylgja óhjákvæmilega ýmis vandamál. Á að fella niður afnotagjaldið þegar menn eru komnir út fyrir íslenska landhelgi? En þetta segir sig sjálft, það yrði vitaskuld of mikið umstang að taka mælana úr sambandi um leið og farið er yfir einhverja ósýnilega línu, – enda eins líklegt að vindarnir blási af landi – og gæti orðið mönnum opin leið til að svindla. Hvernig á svo að bregðast við ef einhver reynist ófær um að standa í skilum með afnotagjaldið af andrúmsloftinu? Á þá að fella það niður eða á ríkisvaldið kannske að skerast í leikinn og greiða það í hans stað? Fyrri kosturinn kemur ekki til greina, með því eru menn að verðlauna ódyggðina og letina, þetta gæti líka orðið hvatning til annarra að fara eins að. Síðari kosturinn er ekki betri, því með honum eru skattborgarar látnir borga skuldir óreiðumanna. Hagfræðingar skrifa greinar og benda á að menn geti jafnan valið hvort þeir vilji nota peningana til að greiða fyrir sína eigin andrúmsloftsnotkun eða kaupa brennivín fyrir þá í staðinn. Frelsið og ábyrgðin sé því þeirra, og með því að taka burt hvort tveggja eru menn að vinna efnahagslífinu óbætanlegan skaða. Best sé að láta frjálshyggjuna leysa vandann, hún sé fær um að gera það á einfaldan og sársaukalausan hátt. Undir það taka sérstaklega plastpokaframleiðendur.

En svo kemur upp annað vandamál og sýnu verra. Hvað á að gera ef einhver sýnir mikla hæfileika á sviði íþrótta en foreldrar hans og vandamenn hafa ekki efni á að borga þá auknu súrefnisnotkun sem æfingunum hlýtur jafnan að fylgja? Reyndar skrifar einn snjallasti hagfræðingurinn grein þar sem hann bendir á að enginn verði íþróttahetja ókeypis, hver og einn geti valið hvort hann ver peningum sínum í súrefni til að þjálfa sig eða eyðir þeim í … en þetta særir hjörtu almennings sem standa í blossum í hvert sinn sem íslenskir íþróttamenn gera garðinn frægan utan landsteinanna. Málið virðist komið í hnút, og vonleysið blasir við. En þá sem jafnan finnur frjálshyggjan lausnina, og Íslendingar geta þakkað sínum sæla fyrir það heillaspor að hafa numið burt lög um mannanöfn og sent mannanafnanefnd alfarið á Kvíabryggju fyrir öll hennar illvirki bæði fyrr og síðar. Því nú eiga nýbakaðir foreldrar þess kost, áður en þeir velja nafn afkvæmisins, að leita til auglýsingastjóra einhvers stórfyrirtækis og reyna að komast að samningum við hann. Ef það tekst mætir hann í skírnarveisluna ásamt fulltrúa „Lofts“ eða Kára“ og syngja þeir saman skírnarbrag í dúett, barninu til heilla. Um þetta er skýr lagarammi, og er samningurinn fólginn í því að fyrirtækið lánar barninu sitt nafn og greiðir foreldrunum ákveðna upphæð – sem er að sjálfsögðu samningsatriði og fer eftir auglýsingastefnu fyrirtækisins svo og samkeppninni hverju sinni – í staðinn er þessi nýi einstaklingur skuldbundinn til að bera þetta nafn upp frá því við öll tækifæri, án nokkurra annarra heita, hvorki gælunafna né auknefna, og klæðast fötum með nafni og merki fyrirtækisins – og kannske auglýsingavígorðum þess líka – sem það selur honum á hagstæðum kjörum. Rík áhersla er á það lögð að aldrei verði annað nafn notað í daglegu lífi. Einnig verður hann að vera reiðubúinn til þjónustu ef fyrirtækið skyldi leggja út í auglýsingaherferð. Þar sem fyrirtækið er að sjálfsögðu eigandi nafnsins, verður sá sem það ber að skipta um nafn ef fyrirtækið skyldi gera það, til dæmis með því að sameinast einhverju öðru fyrirtæki og taka upp nýtt heiti fyrir samsteypuna. Ef stjórn fyrirtækisins lítur svo á að sá sem nafn þess ber hafi ekki gegnt þjónustu við það sem skyldi, til dæmis með því að ganga dags daglega undir einhverju viðurnefni svosem „Bóbó“, getur það tekið nafnið aftur, það gildir einnig ef hann skyldi komast í tæri við réttvísina, og er þá einstaklingurinn nafnlaus. Hann getur ekki lengur tekið sér venjulegt nafn eins og „Jón“ eða „Guðrún“, þegar hann, eða öllu heldur foreldrar hans, hafa einu sinni gert samning við fyrirtæki, því það hefur Samkeppnisráð stranglega bannað – ef sá kostur væri fyrir hendi væri hann nefnilega í of sterkri stöðu gagnvart fyrirtækinu og hætta á að hann tæki samninginn ekki nógu alvarlega. Eina lausnin er sú að hann reyni umsvifalaust að ná samningi við eitthvert annað fyrirtæki um að hann megi taka upp nafn þess, en við slíkar aðstæður eru auglýsingastjórar yfirleitt ekki samvinnuþýðir. Að öðrum kosti er hann nafnlaus og dottinn út úr samfélaginu, hann er „ó-persóna“.

Þessi nýja tilhögun mannanafna hefur fjölmarga kosti í för með sér. Menn eru nú með öllu lausir úr klafa hinnar fornu íslensku nafnahefðar sem komin var út úr torfkofunum og lyktaði af mold og kæstri skötu. Reyndar eru menn að sjálfsögðu frjálsir til að skíra slíkum nöfnum skuldbindingalaust eins og áður, en þá þurfa þeir að hafa aðgát; ef einhver vill skíra dóttur sína „Þórdísi“ eftir ömmu hennar, kemst hann kannske að því að nú er þetta nafn á snyrtistofu, einkaréttur hennar og skírnin er háð samningum við hana. En þetta er aukaatriði, kjarni málsins er sá að þegar menn ganga til dæmis um götur Reykjavíkur sjá þeir hvarvetna á mönnum merki um frjálst og blómlegt efnahagslíf. Þeir mæta mönnum sem bera hróðugir og fyrir allra augum nöfnin „Hressó“, „Arion banki“, „Eymundsson“, „Manía“, „Jómfrúin“, „Sáning“ „Samherji“, „Timberland“, „Mál og menning“, „Domus Nova“ og „Wow“, og svona má lengi telja.

Þessi fyrirtækjavæðing mannanafnanna stuðlar nú mjög að því að leysa þau vandamál sem einkavæðing andrúmsloftsins kann að valda. Reyndar gildir það ekki um þá sem geta ekki staðið í skilum með afnotagjald, allir sem einn berjast hagfræðingar gegn því að fyrirtækin sem þeir heita eftir veiti þeim nokkra aðstoð og rústi þannig efnahagnum. En undir fjölmörgum öðrum kringumstæðum hlaupa fyrir- tækin undir bagga með lánsþegum nafna; einkum og sérstaklega ef í ljós kemur ef þeir þurfa meira súrefni vegna íþrótta, þá opnast allir þeirra sjóðir greiðlega. Því hvar nær auglýsing betur til manna en þegar hún er næld á belg- inn á sporthetju og síðan hrópuð upp af fréttamanni sem tugþúsundir hlýða á: „Nú gefur Manía boltann til Máls og menningar“? Og er það ekki aðalatriðið?

Svo mælti Jón Krukkur.