Þórarinn Eldjárn. Hér liggur skáld.
Vaka-Helgafell, 2012.
Úr Tímariti Máls og menningar 4. hefti 2013
Við horfumst ekki alltaf í augu við að Íslendingasögurnar eru misvel saman settar. Sumar jafnvel svo þvælnar að þær hafa aldrei komist í almennan lestur og umræðu. Það á ekki síst við um hinar svokölluðu Eyfirðingasögur – sem bíða þess að góður höfundur taki þar til hendinni og semji úr þeim góða sögu sem norðanmenn gætu teflt fram í hóp hinna fjögurra fræknu, Eglu, Laxdælu, Njálu og Grettlu.
Hægt er að lesa skáldsögu Þórarins Eldjárns, Hér liggur skáld, sem fyrsta skref í þá átt. Þórarinn hefur áður með aðdáunarverðum árangri endurort fornkvæði á borð við Völuspá til skilningsauka ungum lesendum og sett saman sérlega vel heppnaða kennslubók fyrir grunnskóla um Snorra Sturluson. Hvort tveggja hefur haft mikið að segja við að færa arf handritanna alla leið heim til nýrrar kynslóðar.
Með þessari skáldsögu fer Þórarinn enn lengra en í enduryrkingum sínum með því að steypa saman söguefni Svarfdæla sögu og Þorleifs þáttar jarlsskálds og semja úr því nýja sögu með öllum helstu persónum og atburðum beint úr fyrirmyndunum. Stundum hefur verið sagt að það væri lítill skáldskapur að endurrita fornsögur en það getur verið jafn fjarri sanni og þegar bóndinn í Fljótshlíðinni skildi ekki hvað Ásgrími Jónssyni málara gekk til að mála Eyjafjallajökul – því bóndanum sýndist jökullinn góður eins og hann væri.
Í sögu sinni tekur Þórarinn óreiðukenndar svarfdælskar sögur, sem bera þess víða merki að vera ritaðar nánast beint af manna vörum, og fellir þær saman í skáldsöguform sem þær vantar svo sárlega. Hann notar ótæpilega hugmyndir og meðöl úr fornritunum sjálfum – sem hafa virkað sem hluti af munnlegri sagnahefð en njóta sín síður í því formi sem þær hafa nú haft á sér um skeið – og yfirfærir í frásagnarramma sem hentar í nútímalegri skáldsögu. Í leiðinni sníður hann ýmsa útúrdúra og persónur út úr sögunni en lyftir öðrum, breytir og bætir enda hefur það á öllum öldum og á öllum tímum verið helsta aðferð góðra sagnamanna að láta ekki sögur sínar gjalda heimildarinnar eða sannleikans.
Þannig næst fram samfelldur og markviss söguþráður utan um ævi og skáldskaparafrek Þorleifs Ásgeirssonar, bóndasonar úr Svarfaðardal, sem er fóstraður hjá móðurbróður sínum Miðfjarðar-Skeggja, fer utan og glímir við ógnarstjórnandann Hákon Hlaðajarl með kynngimögnuðum skáldskap og kemur aftur heim þar sem hinn langi og göldrótti armur valdsins nær til hans að lokum. Jarlinum hefnist þó grimmilega að hafa styggt skáldið því vegna þeirrar svívirðu sem hann varð fyrir undir kveðandi Þorleifs missti hann valdafótanna og endaði sína ævi svikinn af þræl sínum í svínastíu.
Slíkur er máttur og vald skáldskaparins og ekki að undra að Hallbjörn sauðamaður hafi látið sig dreyma um að verða skáld á haug Þorleifs tveimur öldum síðar – og hlotið skáldagáfu frá haugbúanum að draumlaunum eins og ramminn utan um söguna segir okkur frá. Inn í þennan skáldaferil eru ofnar afkáralegar og ákaflega skoplegar innansveitardeilur í Svarfaðardal þar sem fjölskylda Þorleifs kemur við sögu, einkum systir hans Yngveldur fagurkinn sem – eins og nafnið bendir til – hefur örvað karlana í dalnum mjög til dáða.
Ekki einasta gefur Þórarinn þessu forna söguefni hæfilegt og fagurskapað form heldur beitir hann víða óvæntu sjónarhorni sem hinir fornu sagnameistarar hirtu oft lítið um en verður upplýsandi, jafnvel afhjúpandi, fyrir nútímalesendur. Þannig beinir hann augum þolandans að ofboðslegum afleiðingum þeirra hörmulegu ofbeldisverka sem unnin eru á hinum fornu skinnblöðum undir merkjum hetjuskapar og höfðingdóms.
Með slíkri breytingu á sjónarhorni dregur Þórarinn fram hvers konar glæpagengi hefur safnast að mönnum á borð við Hákon Hlaðajarl og hvernig máttur hinna líkamlega sterku vopnaskaksmanna hefur skipt miklu fyrir valdahlutföllin í samfélaginu – þar sem líka er að finna betri yfirvöld á borð við Svein konung tjúguskegg í Danmörku, heiðarlega kaupmenn og sæfarendur, höfðingja, bændur og skáld.
Stíll sögunnar er ekki síður afrek; forn- og frumlegur í senn, fullur af kímni og glettum sem springa út í helstu „heimild“ sögumanns, hinni áður óþekktu Þorleifsdrápu Hallbjarnar þjóðskálds. Nútímalesandi finnur strax að hann er ekki byrjaður á neinni hversdagssögu. Sjálfum fannst mér það eins og að setjast við svala lind í gróinni birkilaut eftir klungur í brunahrauni þegar ég fékk Hér liggur skáld í hendurnar á jólavertíðinni í fyrra og byrjaði að lesa.
En þótt hafa megi ómælt gaman af deilum þeirra Svarfdæla um kvennamál í þröngum dal, heiður og sóma, og lesa söguna sem nýsköpun á fornu sagnaefni sem of lengi hefur legið samhengislítið og óbætt hjá garði er hitt mikilsverðara að hér er teflt saman ólíkum lífsgildum, hinni eftirsóknarverðu og kröfuhörðu list skáldskaparins og mætti hinnar andlegu spektar andspænis menningarsnauðum fautaskap sem neytir aflsmunar síns, hvort sem hann birtist á túnum alþýðunnar í Svarfaðardal eða í verkum valdameiri manna á borð við Hákon Hlaðajarl. Á endanum eru það hin frómu gildi listarinnar sem lifa af og skipta fólk máli þótt afl og galdrar illvirkjanna geti valdið miklum stundarskaða í mannlífinu.
Gísli Sigurðsson
